دستگاه های موسیقی ایرانی قسمت اول

دستگاه چهارگاه

چهارمضراب، در آمد اول و دوم و سوم و چهارم، کرشمه، پیش زنگوله، زنگوله، بدر، مویه­ی صغیر، نغمه، زنگ شتر، زابل، پنجه مویه، بسته نگار، زابل گبری، حصار، فرود حصار، دو تا یکی، چهار مضراب، کرشمه، حُزّان، پس حصار، مُعَربد، مخالف، حاجی حسنی، بسته نگار، مغلوب، نغمه، پَرپَرستوک، ساربانگ، دوبیتی، حزین، حُدی، پهلوی، رَجَز ا (ارجوزه)، منصوری، گبری زابل، فرود، شهر آشوب، حاشیه، متن، لزگی و شَلَخو.

چهارگاه بسیار قدیمی و اصیل است و حرکت و پیشرفت را می رساند. آهنگ مبارک باد مخصوص جشن های عروسی در این دستگاه است. گوشه ی “بدر ” از اضافات علی نقی وزیری، و گوشه های “پرپر ستوک” و “ساربانگ” از روایات او از ردیف قدیم است. مهدی قلی هدایت می نویسد: آقاعلی اکبر فراهانی (نوازنده ی مشهور عصر ناصرالدین شاه) شبی شیطان را در خواب دید و مورد عتاب واقع شد که چرا رِنگ مرا نمی زنی، شیطان سپس آن رِنگ را به او آموخت. به روایت میرزاعبدالله (فرزند آقاعلی اکبر) آن رِنگ قسمت مقلوب از شهر آشوب چهارگاه و به وزن ⁶₈ است که بی مضراب با حرکت انگشتان نواخته می شود (هدایت، ۱۳۱۷).

دستگاه راست پنجگاه

چهار مضراب، درآمد اول و دوم، زنگ شتر، زنگوله، پروانه، نغمه، خسروانی، روح افزا، نیریز، پنجگاه، سپهر، عشاق، زابل، بيات عجم، بحر نور، قَرَچه، مُبَرقَع و سپهر، نهیب، عراق، مُحيّر، آشوراوند، اصفهانک، حزین، کرشمه، زنگوله، طرز، ابوالچپ، لیلی و مجنون، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر و فرنگ، ماوراء النهر، راک هندی، راک کشمیر، راک عبدالله، حربی و رنگ شهر آشوب.

علی نقی وزیری نوشته است که گام راست پنجگاه همان گام ماهور است و چون سیم های زرد تار را به جای “سُل” (پنجم بم تر از سیم های سفید) “فا” کوک می کنند صدادهی ساز عوض شده و برخی نوازندگان آن را دستگاهی جدا فرض کرده اند، اگرچه در راست پنجگاه گوشه های مهم هر دستگاه خودنمایی می کند و به ماهور فرود می آید(وزیری، ۱۳۰۱). بعضی از نوازندگان قدیم نیز راست پنجگاه و ماهور را یکی می دانسته اند.

دستگاه نوا

چهار مضراب، در آمد اول و دوم و سوم، کرشمه، گردانیه، نغمه، بیات راجه (راجع)، حزين ، عشاق، عراق، نهفت، گَوِشت، عشيران، نیشابورک، مَجُسلی، خجسته ، حسین، ملک حسینی، بوسلیک، نیریز (صغیر و کبیر)، رُهاوی، مسیحی، ناقوسی، شاه ختایی، تخت تاقدیس و نستاری (نستوری).

گام نوا مشابهتی با گام شور دارد و قدما این آواز را در بم اجرا می کرده اند. به طور کلی آوازی ست با طمأنینه و نصیحت آمیز. از گوشه­ی گَوِشت به سه گاه مُدگردی می کنند که زیاد در آن توقف نباید کرد، چون تداعی نوا ممکن است از بین برود. از رنگ های معروف آن که از قدیم معمول بوده، نستاری ست. تخت تاقدیس نیز یکی از اسامی سی لحن منسوب به “باربد” است که آن را به نام تخت تاقی شکل جواهر نشان خسرو پرویز ساخته بود؛ ولی در مورد این که آهنگ آن تا چه حد دستخوش تغییر شده، اظهار نظر مشکل است.

دستگاه سه گاه

چهارمضراب، در آمد اول و دوم و سوم، کرشمه، مویه، پیش زنگوله زنگوله، زنگ شتر، زابل، زابل گبری، بسته نگار، پنجه مویه، آواز و فرود مویه، حصار، حُزّان، پس حصار، مُعَربد، مخالف، حاجی حسنی، مغلوب، نغمه ی مغلوب، مویه، رُهاب، مسیحی و تخت تاقدیس.

علی نقی وزیری دو گوشه ی قطار و مداین را هم اضافه کرده است که آنها را بعد از حصار می نواخت و بعد قطعه ی نهاوند را اجرا می کرد. به نظر او آنچه در چهارگاه نواخته می شود را می توان با همان اسامی و روش ملودی در سه گاه نواخت، ولی گام آن تفاوت دارد و او در واقع سه گاه را مصغرشده­ی چهارگاه می داند (وزیری، ۱۳۰۱). دستگاه سه گاه برای بیان احساس غم و اندوه مناسب است و تقریبا در همه­ی ممالک اسلامی به کار می رود (برکشلی، ۱۳۴۲) و در قفقاز نیز معمول است.

دستگاه همایون

چهار مضراب، درآمد، کرشمه، زنگ شتر، مَواليا (مَواليان)، چکاوک، بیداد (قدیم و جدید)، نی داود، باوی، ابوالچب، راوندی، موره، لیلی و مجنون، طرز، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر و فرنگ، زابل، بيات عجم، بحر نور، عُزّال، شهناز، دناسُری، زنگوله، عشاق، عشاق محمدصادق خانی، شوشتری، مِیگُلی، مرودشتی، بهبهانی، منصوری، زابل منصوری، فرود به شوشتری، بختیاری، مؤالف، دلنواز، فرود به همایون، جامه دران، رنگ فرح و رنگ شهر آشوب.

همایون حالتی باشکوه و آرام و نصیحت آمیز دارد و در آغاز آن، کرشمه با حالت ضربی نواخته می شود. در گوشه ی لیلی و مجنون اشعار منظومه ی لیلی و مجنون نظامی خوانده می شود.

ملحقات دستگاه همایون

بیات اصفهان

مقدمه، در آمد، بیات شیراز، کرشمه، حاجی حسنی، جامه دران، فرود، دو بیتی، بیات راجه (راجع)، حزين، عشاق، رُهاب، شاه ختایی، سوز و گداز، دلکش، نیریز، راز و نیاز، مثنوی ملاحسین، ساقی نامه، صوفی نامه و رنگ فرح انگیز.

برخی نغمه ی بیات اصفهان را دستگاه ندانسته اند و جزو ملحقات دستگاه همایون ذکر کرده اند. بیات اصفهان آوازی ست که نه چندان غم انگیز است و نه چندان جسور، و حالت سلامت و حکایت را ایجاد می کند. بیشتر گوشه های این نغمه از دستگاه های دیگر نقل شده است.

 دستگاه شور

درآمد، کرشمه، رُهاب، آواز، نغمه، زیرکش سلمک (دو نوع)، سلمک (دو نوع)، مقدمه ی گلریز، محمد صادق خانی، گلریز، صفا، پنجه کُردی، چهارمضراب، مقدمه ی بزرگ (دو نوع)، دوبیتی، خارا، قَجَر، آذربایجانی، ملانازی، حزین، عُزّال، چهار مضراب، شور بالا (دسته)، درآمد، آواز، گریلی، رضوی، جوادخانی، شهناز، قَرَچه، عقده گشا، کوچک و بزرگ، حسینی، اوج حسینی، فرود مثنوی، بیات کُرد (چهار نوع)، راح روح (رامش جان)، گریلی شستی، ضرب اصول و شهر آشوب.

راح روح (رامش جان) را در نام های سی لحن باربد نوازنده ی عهد خسرو پرویز ذکر کرده اند، ولی مشابهت این گوشه با آنچه در شور نواخته می شود روشن نیست. گوشه ی سلمک منسوب به سلمک خواننده ی معروف عهد هارون الرشید است. گوشه ی محمدصادق خانی به احتمال قوی از محمدصادق خان سُرورالملک است. دستگاه شور سابقه­ی بسیار قدیمی دارد و بیشتر موسیقی محلی ایران و آنچه در روستاها نواخته و خوانده می شود جزو این دستگاه محسوب می شود.

ملحقات دستگاه شور

نغمه ی ابوعطا (دستان عرب، سارنج)

گوشه ی محمد صادق خانی، ساربانگ، کرشمه، سَیَخی، حجاز، بسته نگار، بغدادی، دوبیتی، شمالی، حسن موسی، چهارباغ ، گَبری، رامکَلی، خسروشیرین، مثنوی، یتیمک و ضربی آن.

نغمه ی دشتی

حاجیانی (چند نوع)، دشتی، بیدگانی، چهار مضراب، چوپانی، رباعی، دشتستانی، دو بیتی، عشاق، غم انگیز، گیلکی، طبری (امیری)، بیات کُرد، کوچه باغی، سَمَلی، دیلمان و مثنوی.

برخی از گوشه های آواز دشتی از نواهای موسیقی محلی ایران آمده است. گوشه ی طبری بر مبنای اشعار امیر پازواری شاعر مازندرانی، و گوشه ی دیلمان از تتبعات و ملحقات ابوالحسن صباست که در نیم قرن اخیر وارد ردیف شده اند. ابوالحسن صبا قطعات دیگری براساس نواهای محلی شمال، مانند زرد ملیجه و کوهستانی برای ویولن ساخته است که زیبایی بداهه نوازی در نغمه ی دشتی بسی می افزاید.